Ушбу чора жамоат муҳокамасига чиқарилган Ўзбекистон Республикасининг жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилигини такомиллаштириш концепцияси лойиҳасида назарда тутилган.
Эслатиб ўтамиз, ҳозир фақат ақли расо, жиноий жавобгарлик ёшига тўлган (жиноят таркибига қараб 18, 16, 14 ва 13 ёшга, ЖКнинг 17-моддасига қаранг) жисмоний шахслар жиноий жавобгарликка тортилади.
Концепция лойиҳасида юридик шахсларнинг жиноий жавобгарлиги йўқлигига Ўзбекистонқонунчилигидаги камчиликлардан бири сифатида қаралади. Бироқ собиқ совет мамлакатларининг кўпчилигида у кам учрашини қайд этиб ўтмоқчимиз. Бунинг бир нечта сабаблари бор.
Биринчидан, жиноят ҳуқуқи анъанавий равишда жиноятга ноқонуний, жамоатчилик учун хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик) сифатида қарайди. Аслида фақат жисмоний шахслар ҳаракат қилиши (ҳаракат қилмаслиги) мумкин. Зеро ҳар қандай ҳолда юридик шахслар номидан аниқ шахслар (раҳбар ва бошқа ходимлар) қилмишни содир этадилар.
Иккинчидан, жиноий қилмиш айбли бўлиши шарт. Яъни қасддан ёки эҳтиётсизлик орқасида содир этилганлиги баҳоланади. Моҳиятан олганда, айб – шахснинг содир этилган қилмишга нисбатан ички руҳий муносабати. Юридик шахс – мустақил ақлий фаолият юритмайдиган жонсиз нарса. Шу сабабли ҳар қандай ҳолатда айбни баҳолаш – инсон томонидан қилмишга нисбатан ички руҳий муносабатини таҳлил қилиш.
Юридик шахслар учун жиноий жавобгарлик мавжуд бўлган давлатларнинг кўпчилигида у фуқароларнинг жавобгарлиги билан параллель равишда ва биргаликда қўлланади. Масалан, Молдова Республикаси Жиноят кодексининг 21-моддасида айтилишича, юридик шахснинг жиноий жавобгарлиги содир этилган қилмиш учун жисмоний шахснинг жавобгарлигини истисно этмайди. Бунда юридик шахслар учун қуйидаги жазо турлари назарда тутилган:
- жарима;
- муайян фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум этиш;
- тугатиш.
Улар бизнес билан боғлиқ жиноятларнинг турли таркиблари бўйича: интеллектуал мулк ҳуқуқларини, экология нормаларини, гиёҳванд моддалар обороти қоидаларини бузганлик, иқтисодий жиноятлар ва ҳ.к. учун қўлланилади.
Маълумот учун: Ўзбекистонда солиққа оид ҳуқуқбузарликлар соҳасида шунга ўхшаш жавобгарлик концепцияси (жиноий деб номланмаса ҳам) қисман жорий этилган (Солиқ кодексининг IV бўлимига қаранг).
Ғоя маъқулланса, Ўзбекистонни жиноят ҳуқуқи ва маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлари соҳасида ҳақиқий инқилоб кутади. Унинг бизнес учун бўлажак фойдаси шундаки, юридик шахсларнинг жавобгарлиги назарда тутиладиган ҳуқуқбузарликларнинг тўлиқ рўйхати, моҳиятан олганда, бир-иккита ҳужжатда келтирилади. Масалан, Жиноят кодексида ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексда.
Лойиҳа ўзгартирилиши, унга қўшимча киритилиши ёки рад этилиши мумкин.
Самир Латипов.
