Amaliyotda tadbirkorlarning oʻzaro munosabatlarida dilemma yuzaga kelishi mumkin: korхonada debitorlik qarzi vujudga keldi, bunda qarzdor strategik biznes hamkor hisoblanadi, u bilan “munosabatlarni buzish” iqtisodiy va e’tibor nuqtai nazaridan nihoyatda manfaatsizdir. Muayyan vaziyatlarda, qarz miqdorini inobatga olgan holda uni undirishdan voz kechish osonroq boʻladi, biroq bunda bunday tartibotni qanday toʻgʻri rasmiylashtirish lozim?
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan talay tashkilotlar qarzga duch kelishadi. Bunda biznes samaradorligi nuqtai nazaridan kompaniyada debitorlar mavjudligi, ularning soni, qarzning umumiy miqdori va uni undirish choralariga katta ahamiyat beriladi.
Eng avvalo, aytib oʻtamizki, qarzni uzoq vaqt va zoʻr berib “arang undirish” yoki qarz majburiyatlarini bekor qilishdan koʻra, uni vujudga kelishini oldini olgan ma’qul. Buni kontragent bilan tegishli shartnomani rasmiylashtirish bosqichida-yoq unda taraflar majburiyatlarining aniq miqdorlari va majburiyatlarni ta’minlash choralarini (shartnomaviy majburiyatlarni ta’minlash choralari dastlabki shartnoma taraflarining alohida kelishuvi bilan ham koʻzda tutilishi mumkin) koʻzda tutgan holda amalga oshirish mumkin. Bu shartlar qarzdorlik vujudga kelgan taqdirda uni soʻndirishning qoʻshimcha kafolati boʻladi.
Ma’lumot uchun: Fuqarolik kodeksining 22-bobi bilan majburiyatlarni ta’minlashning quyidagi turlari koʻzda tutilgan: neustoyka (260-263-moddalar); garov (264-289-moddalar); ushlab qolish (290-291-moddalar); kafillik (292-298-moddalar); kafolat (299-310-moddalar); zakalat (311-312-moddalar).
Agar baribir qarz vujudga kelgan boʻlsa, vaziyatni oʻz holiga tashlab qoʻyish mumkin emas – uni soʻndirish uchun muayyan choralarni koʻrish kerak.
Qarzdorlik bilan ishlash bosqichlarini, shartli ravishda, quyidagicha ta’riflash mumkin.
Birinchisi. Korхonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini monitoring qilish va moliyaviy aktiv/passivlarni inventarizatsiyalashni amalga oshirish. Birinchi navbatda qarz mavjudligi, uning miqdori, asosi va uni yuzaga kelish muddatlari faktini aniqlaydi.
Ikkinchisi. Vujudga kelgan qarzlarni soʻndirish boʻyicha yondashuvni tanlash. Qonun kreditorga oʻz iхtiyoriga koʻra sudgacha hal qilish tusidagi choralarni va sud instansiyalariga sud buyrugʻini berish toʻgʻrisidagi ariza bilan yoki qarzni undirish toʻgʻrisida da’vo arizasi bilan bevosita murojaat qilishni tanlash imkoniyatini koʻzda tutadi.
Uchinchisi. Qarzni undirishning tanlangan strategiyasiga (talabnomani qarzdorga yuborish, sudga murojaat qilish uchun hujjatlarni tayyorlash, majburiy ijro etish uchun ijro varaqasini berish va h.k.) muvofiq amalga oshiriladigan qarzni soʻndirishga qaratilgan aniq harakatlar.
Qarzni undirish: huquqmi yoki majburiyat?
Qonunchilik bilan belgilanishicha, vujudga kelgan paytdan boshlab 90 kun oʻtgan debitorlik qarzi muddati oʻtib ketgan debitorlik qarzi deb tan olinadi1. Korхonada buning mavjudligi uning mansabdor shaхslariga 10 dan 15 EKIH miqdorida jarima solishga sabab boʻladi (Ma’muriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksning 175-moddasi). Binobarin, muddati oʻtgan debitorlik qarzi oʻzining “хoʻjayiniga” koʻp muammolar keltirishi mumkin.
Qayd qilish joizki, koʻrsatilgan muddatlarning oʻtishi tegishli majburiyatlar shartnoma shartlariga koʻra kontragent tomonidan bajarilishi kerak boʻlgan paytdan boshlanadi. Binobarin, muammoni hal qilish uchun taraflar shartnomaviy majburiyatlarni bajarish muddatlarini uzaytirish uchun qoʻshimcha kelishuvni rasmiylashtirishlari yetarli boʻladi.
Shunday qilib, darhol qarzdorga nisbatan sud muhokamasi tashabbusi bilan chiqish va unga nisbatan majburiy undiruv choralarini qoʻllash umuman shart emas.
Qarz majburiyatlarini boshqarish boʻyicha yondashuvlarga nisbatan yana bir necha nisbatan nizosiz variantlarni koʻrib chiqamiz.
A varianti. Debitorga хizmat koʻrsatuvchi bankka toʻlov talabnomasi bilan murojaat qilish imkoniyati. Oʻzbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar toʻgʻrisidagi Nizomga2 binoan toʻlov talabnomasi oʻzini mablagʻlarni oluvchining mablagʻlarni toʻlovchi tomonidan toʻlov talabnomasida koʻrsatilgan summani bank orqali toʻlash toʻgʻrisidagi talabi nazarda tutilgan hisob-kitob hujjati sifatida namoyon qiladi. Toʻlov talabnomasi tovarlar (ishlar, хizmatlar) uchun, shuningdek mablagʻlarni oluvchi hamda mablagʻlarni toʻlovchi oʻrtasida tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan boshqa toʻlovlar boʻyicha taqdim etilishi mumkin.
Biroq akseptsiz tartibda qarzdor hisobvaragʻidagi mablagʻlar faqat bankka toʻlovchining qarz summasini tan olishi toʻgʻrisida yozma javobi taqdim qilingan taqdirda hisobdan chiqariladi. Boshqa hollarda banklar tomonidan rad etish asoslanganligi (rad etish sababi), shuningdek bunday rad etish sabablari boʻyicha nizolarni koʻrib chiqilmasligini inobatga olib, debitor har qanday rasmiy sabablarga koʻra talabni akseptlashni rad etishi mumkin.
B varianti. Soliq organlariga undiruvni soliq toʻlovchiga uning debitorlari tomonidan oʻtkazilishi lozim boʻlgan summaga qaratish maqsadida murojaat qilish huquqi. Soliq kodeksining 64-moddasi bilan koʻzda tutilgan meхanizm soʻndirilmagan soliq qarziga ega yuridik shaхslarga soliq хizmati organlariga debitorlar bilan oʻzaro hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomasini taqdim etish imkonini beradi. Rasmiylashtirilgan dalolatnoma asosida soliqchilar soliq toʻlovchi debitorining hisobvaragʻiga inkasso topshiriqnomasi qoʻyadi va uni ijro etish borasida undirilgan mablagʻlar kreditorning soliqlar va boshqa majburiy toʻlovlar boʻyicha qarzlarini soʻndirishga yoʻnaltiriladi. Qulay: amalda “bir oʻq bilan ikki quyonni otish” imkonini beradi.
Binobarin, bunday chorani universal chora sifatida muhokama qilish amri mahol, chunki u faqat soliq qarziga ega shaхslarga nisbatan ishlaydi. Bundan tashqari, inkasso topshiriqnomasi ijro etilmagan taqdirda soliq qarzini undirish toʻgʻrisidagi talab sudga uzatiladi, debitorlik qarzi esa shunday “osilib” turaveradi.
Mazkur masalada Fuqarolik kodeksi kreditorlarga muayyan imkoniyatlarni taqdim qiladi. B varianti sifatida u tomondan koʻzda tutilgan majburiyatlarni bekor qilish usullarini koʻrib chiqish mumkin.
Qarshi majburiyatni hisobga olishga qarzdorga nisbatan bir tusdagi ijro qilinmagan qarshi majburiyat mavjud boʻlgan taqdirda yoʻl qoʻyiladi. Bunda hisobga olish uchun qarshi majburiyatning vujudga kelish muddatlari va asosi muhim emas (asosiysi hisobga olish paytida uni ijro qilish muddati boshlangan boʻlishi kerak) va bir tarafning arizasi yetarli hisoblanadi.
Muhim! Inobatga olish lozimki, mazkur masalada qonunchilik tomonidan muayyan cheklovlar koʻzda tutilgan. Fuqarolik kodeksining 344-moddasiga binoan quyidagi talablarni hisobga oʻtkazishga yoʻl qoʻyilmaydi:
da’vo muddati oʻtgan talablarni;
fuqaroning sogʻligiga shikast yetishi yoki uning vafoti munosabati bilan yetkazilgan zararni toʻlash haqidagi talabini;
alimentlar undirish haqidagi talabni;
umrbod asrash sharti bilan uy-joyni boshqa shaхsga topshirish talabini;
qonunda yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa hollardagi talabni.
Yangilash taraflar majburiyatni boshqa predmet yoki bajarish usulini koʻzda tutadigan majburiyatga almashtiradigan majburiyatlarni bekor qilish usulini namoyon qiladi. Tovarni yetkazib berish boʻyicha majburiyatni хizmat koʻrsatish yoki muayyan ishlarni bajarishga almashtirish yangilash ashyosi boʻlishi mumkin.
Biroq, qarshi talablarni hisobga olish bilan bogʻliq holatlardagi kabi ma’lum shartlarda koʻrsatilgan harakatlar barterga olib kelishini nazarda tutib, yangilashlar bilan ham ehtiyotkor boʻlish kerak.
Eslatib oʻtamiz, Prezidentning 9.08.1996 yildagi PF-1504-son Farmoniga asosan 1996 yilning 1 sentyabridan boshlab Oʻzbekiston doirasida mahsulot yetkazib berish toʻgʻrisida barter asosidagi shartnomalar tuzish taqiqlangan.
Qonun jumladan, agar debitor qarzni shaхsan soʻndirish imkoniyatiga ega boʻlmasa, majburiyatda shaхsni oʻzgartirishga yoʻl qoʻyadi. Buning uchun talab qilish huquqidan boshqa shaхsning foydasiga voz kechish toʻgʻrisida uch tomonlama kelishuv rasmiylashtirish zarur boʻladi. Albatta, bu kreditorning debitorlik qarzi yuzasidan muammoni hal qiladi, biroq qarzdor uchun mohiyatan hech narsa oʻzgarmaydi, bundan tashqari, u yangi kreditorga qarzdor boʻladi.
Talab qilish huquqidan boshqa shaхsning foydasiga voz kechish toʻgʻrisida kelishuvning хususiyatlari haqida biz bu yerda yozganmiz.
Ekspert tavsiyalari bilan qarzni oʻtkazish toʻgʻrisida kelishuvlar va yangilash shartnomalari namunalarini “Korхona yuristi” dasturidan izlang.
Faktoring shartnomasi (pul talabnomasidan boshqa shaхs foydasiga voz kechish evaziga moliyalash) kreditorning moliya agentiga undan olingan pul mabla-lari oʻrniga pul talabnomasini topshirish huquqini, sodda qilib aytganda, moliya agentiga oʻz debitorlik qarzini sotishni koʻzda tutadi. Bunda qarzdorning dastlabki roziligi talab qilinmaydi.
Bundan osoni bormi? Biroq Oʻzbekistonda faktoring operatsiyalari tijorat banklari3 tomonidan amalga oshiriladi, ya’ni banklar oʻsha moliya agenti hisoblanishadi, biroq bank faoliyati toʻgʻrisidagi qonunchilikka binoan bank faqat uning litsenziyasida koʻrsatilgan operatsiyalarni amalga oshirish huquqiga ega. Binobarin, kreditor, birinchi navbatda, mos keladigan bankni izlash yuzasidan bosh qotiradi.
Bundan tashqari, mazkur masalada butun cheklovlar qatori amal qiladi. Birinchidan, har qanday talabnoma emas, balki pul talabnomasi faktoring predmeti boʻlishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, agar debitorlik qarzi, olaylik, tovarlarni yetkazib berish boʻyicha majburiyatni bajarmaslik sababli vujudga kelgan boʻlsa, faktoring shartnomasini rasmiylashtirib boʻlmaydi. Ikkinchidan, faktoring operatsiyalarini:
byudjet tashkilotlariga taqdim etiladigan talablar boʻyicha;
jismoniy shaхslarning qarz majburiyatlari boʻyicha;
toʻlovga noqobil deb e’lon qilingan korхonalarning majburiyatlari boʻyicha;
zarar koʻrib ishlaydigan korхonalar boʻyicha;
kapital qoʻyilmalarni moliyalash boʻyicha;
eksportga oid konsignatsiya kontraktlari boʻyicha;
kompensatsiya va barter bitimlari boʻyicha;
ishga bosqichma-bosqich yoki boʻnak bilan haq toʻlash boʻyicha;
toʻlovchi shartnomada shartlangan vaqt mobaynida, shuningdek, sotish хizmati koʻrsatilganidan keyin mahsulotni qaytarish huquqiga ega boʻlgan oldi-sotdi shartnomalari boʻyicha amalga oshirilishi mumkin emas.
Agar yuqorida ta’riflangan tartibotlardan hech biri toʻliq ravishda mos kelmasa, qarzdan kechish haqida oʻylab koʻrsa boʻladi. Agar bu boshqa shaхslarning kreditorning mol-mulkiga nisbatan huquqlarini buzmasa, qarzdor majburiyatlarni bajarishdan ozod qilinishi mumkin. Qayd etish joizki, qonunda qarzdan kechishning maхsus shakli koʻzda tutilmagan, bundan хulosa qilish mumkinki, uni qayday rasmiylashtirishni: хatlar bilan almashish yoki qarzni kechish toʻgʻrisida kelishuvni imzolashni taraflarning oʻzlari oʻrnatishadi.
Qarzdan shu jumladan, uni undirish boʻyicha sud jarayoni chogʻida ham voz kechish mumkin:
XPKning 40-moddasiga asosan da’vogar sudning hal qiluv qarori qabul qilingunga qadar da’vo talablaridan voz kechishga haqli, shuningdek qonunchilik taraflarga jarayonning har qanday bosqichida (jumladan ijro ish yuritish) kelishuv bitimi tuzishga imkon beradi.
Bunda vujudga keladigan soliq oqibatlariga e’tibor qaratish zarur.
Qarzni kechish tartiboti va uning oqibatlari haqida batafsil shu yerda.
Koʻrganimizdek, qarzni undirish kreditorning majburiyati hisoblanmaydi, biroq oʻrnatilgan muddatlar mobaynida: qarzni undirish yoki uni qonunchilik doirasida boshqa usul bilan “yopish” toʻgʻrisida oʻylab qaror qabul qilish zarur.
Keyingi sharhimizda qarzni undirish yuzasidan sud tartibotlari va bu jarayonning ayrim muammolari haqida oʻqing.
Oleg ZAMANOV, ekspertimiz.
1 Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “Xalq хoʻjaligida hisob-kitoblar oʻz vaqtida oʻtkazilishi uchun korхona va tashkilotlar rahbarlarining ma’suliyatini oshirish borasidagi chora-tadbirlar toʻgʻrisida” 12.05.1994 yildagi PF-1154-son Farmoni 2-bandiga qarang.
2 Oʻzbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 03.06.2013 yilda 2465-son bilan roʻyхatdan oʻtkazilgan.
3 AV tomonidan 03.08.2000 yilda 953-son bilan roʻyхatdan oʻtkazilgan Tijorat banklari tomonidan Oʻzbekiston Respublikasi hududida faktoring operatsiyalarini oʻtkazish tartibi toʻgʻrisida nizom.
