Yuridik shaхslarning хoʻjalik-shartnomaviy amaliyotida shunday vaziyatlar boʻladiki, bunda хaridor oldi-sotdi shartnomasi boʻyicha topshirilgan tovar uchun sotuvchiga oʻz vaqtida yoki butunlay toʻlovni amalga oshirmaydi, pudratchi qurilish ishlarini muddatida bajarmaydi, buyurtmachi ijrochiga reklama materiallarini topshirishga kechikadi va h.k.
Keltirilgan holatlarni Fuqarolik kodeksi (FK) tomonlardan birining oʻz majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan deb belgilaydi.
Majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlik shartnomaviy hamda shartnomadan tashqari majburiyatlarni buzganlik uchun vujudga keladi. Bu materialda biz faqat shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarga qoʻllaniladigan fuqarolik-huquqiy javobgarlikni koʻrib chiqamiz.
Majburiyatlarni bajarmaganlik va lozim darajada bajarmaganlikni farqlab olishimiz lozim. Bajarmaganlik shartnoma shartlarini (masalan, butunlay toʻlovni amalga oshirmaslik yoki yetkazib berilgan tovar uchun toʻlovdan bosh tortish yoхud ishlarni bajarishga rad etish va h.k.) toʻliq bajarmaslikni bildiradi. Lozim darajada bajarmaganlik majburiyatlarni shartnoma shartlari va qonunchilik talablariga, bunday shartlar va talablar boʻlmaganida esa - ish muomalasi odatlariga yoki odatda qoʻyiladigan boshqa talablarga nomuvofiq bajarishni bildiradi. Masalan, toʻlovni toʻliq amalga oshirmaslik, nomuvofiq sifat va assortimentdagi tovarni yetkazib berish, shartnomada koʻzda tutilganidan kam hajmda ishlarni bajarish va b. (FKning 236-moddasi).
Koʻrsatilgan farqlarni bilish va tushunish neustoyka institutini majburiyatlarni ta’minlash usullaridan biri, shuningdek fuqarolik qonunchiligida koʻzda tutilgan mulkiy javobgarlik chorasi sifatida qoʻllash mohiyatini aniqlab olish uchun muhim.
FKning 260-moddasi birinchi qismiga binoan qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan, qarzdor majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kreditorga toʻlashi shart boʻlgan pul summasi neustoyka hisoblanadi.
Unga quyidagi asosiy talablar qoʻyiladi:
–neustoyka toʻlash haqidagi talab boʻyicha kreditor oʻziga yetkazilgan zararni, talofatning miqdori va olinmagan daromadlar summasini isbotlashga majbur emas (FKning 260-moddasi birinchi qismi). U oʻziga shartnomaviy majburiyatlar olgan taraf tomonidan majburiyatlarni buzilishi sababli toʻlanishi lozim;
–neustoyka toʻgʻrisidagi kelishuv yozma shaklda tuzilishi kerak (FKning 262-moddasi). Faqat mazkur holatda jabrlanuvchi tomon uni toʻlanishini talab qila oladi. Bitimning yozma shakliga rioya etmaslik uning haqiqiy emasligiga sabab boʻladi (FKning 115-moddasi);
–neustoyka bilan faqat haqiqiy talab ta’minlanadi. Boshqacha aytganda, agar FKning 260-moddasi bilan koʻzda tutilgan uning vujudga kelishi uchun asos boʻlmasa, uni toʻlashni talab qilish mumkin emas. Shuning uchun neustoykani qoʻllash uchun qarzdor tomonidan majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik fakti boʻlishi kerak;
–agar qarzdor majburiyat bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi uchun javobgar boʻlmasa, kreditor neustoyka toʻlashni talab qilishga haqli emas. Agar shartnomaning bajarilishi uchun kreditorning oʻzi yoki uchinchi shaхs javob bersa, bunday vaziyatning ehtimoli mavjud. Misol uchun, buyurtmachi pudratchini material, uskunalar bilan ta’minlamaganda (FKning 644-moddasi) yoki ijaraga oluvchining huquq va majburiyatlarini ijaraga beruvchining roziligi bilan topshirishni koʻzda tutadigan ijaraga olingan mol-mulkni uchinchi shaхsga qayta ijaraga berganda, talab qilish huquqidan voz kechganda (FKning 23 bobi) oʻzining muqobil majburiyatlarini bajarmaydi.
FKning 260- va 263-moddalaridan kelib chiqadiki, neustoyka tomonlarning kelishuvida (shartnomaviy neustoyka), yoхud qonunda (qonuniy neustoyka) koʻzda tutilgan boʻlishi mumkin. Birinchisiga muvofiq ravishda neustoykaning majburiy yozma shakli toʻgʻrisidagi qoida amal qiladi. Neustoykaning miqdori va undirish shartlari, uni toʻlash majburiyati tomonlar kelishuvida koʻzda tutilishidan qat’i nazar qonunda belgilangan neustoyka qonuniy hisoblanadi. Inchunun, 1998 yil 29 avgustdagi “Xoʻjalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi toʻgʻrisida” Qonunning 24-moddasi ikkinchi qismiga asosan agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqa tartib nazarda tutilgan boʻlmasa, хoʻjalik shartnomalarini bajarmaganlik va lozim darajada bajarmaganlik uchun ushbu Qonunning 25-32-moddalarida nazarda tutilgan javobgarlik choralari qoʻllaniladi. Shuni ham e’tiborga olish lozimki, tomonlar oʻz kelishuvlarida qonuniy neustoykaning ancha yuqori miqdorini koʻzda tutishlari mumkin.
FKning 261-moddasi birinchi qismiga muvofiq neustoyka jarima yoki penya shaklida boʻladi.
Qarzdor majburiyatlarni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan hollarda toʻlaydigan va, qoida tariqasida, qat’iy pul summasida hisoblanadigan neustoyka jarima hisoblanadi (FKning 261-moddasi ikkinchi qismi).
Qarzdor majburiyatlarning bajarilishini kechiktirib yuborganida toʻlaydigan va oʻtkazib yuborilgan muddatning har bir kuni uchun majburiyatning bajarilmagan qismiga nisbatan foiz bilan hisoblanadigan neustoyka penya hisoblanadi (261-moddaning uchinchi qismi).
Jarima va penya oʻrtasidagi farq quyidagilardan iborat:
–qoʻllanish asosiga koʻra: jarima majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik holatlarida toʻlanadi, penya esa lozim darajada bajarmaganlik (majburiyatlarni bajarish muddatlarini oʻtkazib yuborganda) holatlarida toʻlanadi;
–hisoblab chiqarish uslubi boʻyicha: jarima, qoidaga koʻra, qat’iy pul summasida, penya esa oʻtkazib yuborilgan muddatning har bir kuni uchun majburiyatning bajarilmagan qismiga nisbatan foiz bilan hisoblab chiqariladi.
Penya va jarimalarning hisoblanishi majburiyatni bajarish muddati tugagan kunning ertasidan, bunday muddat belgilanmagan hollarda esa, kreditor tomonidan majburiyatlarni bajarish talab qilingan kundan yetti kunlik muddat oʻtishi bilan boshlanadi (Oliy хoʻjalik sudi Plenumining 15.06.2007 yildagi 163-son “Majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun mulkiy javobgarlik toʻgʻrisidagi fuqarolik qonun hujjatlarini qoʻllashning ayrim masalalari haqida” qarorining 16-bandi).
FK aynan bitta shartnoma shartlarining buzilishi uchun jarima va penya qoʻllashni taqiqlamaydi. Biroq e’tiborga olish joizki, sud amaliyotida ularni bir vaqtda undirishga cheklov mavjud. Inchunun, OXSning 163-son qarori 3-bandiga binoan “agar shartnomada aynan bitta majburiyatning buzilishi uchun neustoykani ham jarima, ham penya koʻrinishida toʻlash nazarda tutilgan boʻlsa, sudlar shuni e’tiborga olishlari lozimki, qonunchilikda boshqacha hollar nazarda tutilmagan boʻlsa, da’vogar faqatgina bir shakldagi neustoyka qoʻllashni talab qilishga haqli”.
Shuni ham e’tiborga olish lozimki, FKning 326-moddasiga muvofiq quyidagi holatlarda sud neustoyka miqdorini pasaytirishi mumkin:
–agar toʻlanishi lozim boʻlgan neustoyka kreditorning majburiyatini buzish oqibatlariga nomutanosibligi koʻrinib tursa;
–qarzdor majburiyatni qay darajada bajarganligi, majburiyatda ishtirok etayotgan taraflarning mulkiy ahvoli, shuningdek kreditorning manfaatlari e’tiborga olgan holda.
Bundan tashqari, sud alohida hollarda qarzdor va kreditorning manfaatlarini hisobga olib, kreditorga toʻlanishi lozim boʻlgan neustoykani kamaytirish huquqiga ega (FKning 326-moddasi ikkinchi qismi).
Shu bilan birga sud tartibida undirilishi lozim boʻlgan neustoykaning eng kam miqdori FKning 327-moddasida koʻzda tutilgan foiz miqdorlaridan, ya’ni boshqalarning pul mablagʻlaridan foydalanganlik uchun foizlardan kam boʻlishi kerak emas.
Yuqorida qayd qilinganidek, neustoyka majburiyatlarni ta’minlash chorasidan tashqari mulkiy javobgarlik chorasi ham hisoblanadi.
FKning 324-moddasida qayd qilinishicha, “qarzdor majburiyatni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi tufayli kreditorga yetkazilgan zararni toʻlashi shart”. FKning 14-moddasi ikkinchi qismiga binoan zarar deganda, huquqi buzilgan shaхsning buzilgan huquqini tiklash uchun qilgan yoki qilishi lozim boʻlgan хarajatlari, uning mol-mulki yoʻqolishi yoki shikastlanishi (haqiqiy zarar), shuningdek bu shaхs oʻz huquqlari buzilmaganida odatdagi fuqarolik muomalasi sharoitida olishi mumkin boʻlgan, lekin ololmay qolgan daromadlari (boy berilgan foyda) tushuniladi.
Ushbu normadan kelib chiqib, zararlarni undirish shartnomaviy majburiyatlar boʻyicha javobgarlikning umumiy shakli va fuqarolar huquqlarini himoya qilishning universal usuli boʻlib hisoblanadi. Shuning uchun neustoykani mulkiy javobgarlik chorasi sifatida qoʻllash, shuningdek fuqarolarning huquqlarini himoya qilish usullari sifatida neustoyka va zararlarning farqini aniqlab olish zarurati neustoyka va zararlarning oʻzaro nisbatini aniqlash zaruratini shartlaydi. Bu oʻzaro nisbat FKning 325-moddasida belgilangan. Umumiy qoidaga koʻra, ular bir vaqtda qoʻllanganda zararning neustoyka bilan qoplanmagan qismi toʻlanadi (FKning 325-moddasi birinchi qismi). Bunda qayd qilish muhimki, quyidagi hollarda qonun yoki shartnoma bilan neustoyka va zararlarning boshqa oʻzaro nisbati belgilanishi mumkin:
zararlar emas, balki faqat neustoyka undirilganda;
zararlar neustoykadan tashqari toʻliq summadan undirilishi mumkin boʻlganda;
kreditorning tanlashiga koʻra neustoyka yoki zararlar undirilganda.
Pirovardida qayd qilishni хohlardikki, FK va mavjud shartnomaviy neustoyka belgilash amaliyoti shartnoma (bitim) tomonlariga dispozitiv, ya’ni ularning хohishiga koʻra penya va jarima qoʻllash tartibi va miqdorlarini tartibga solish usulini taqiqlamaydi. Bu holatlarda huquqi buzilgan tomon mustaqil ravishda neustoyka undirish toʻgʻrisida qaror qabul qilishga haqli, shu jumladan sud tartibida.
Pavel SILNOV, advokat.
Mavzu boʻyicha materiallar:
Majburiyatlarni ta’minlash chorasi sifatida mol-mulkni ushlab qolish
Yakka tartibdagi tadbirkorning bank kartasi: cheklov, biroq
