Biznes-ombudsman: Oʻzbekiston va хorijiy davlatlar amaliyoti

Davlat oldinga qarab qadam tashlashga shay. Bunga Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 5 oktyabrda e’lon qilingan “Tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishini ta’minlashga, хususiy mulkni har tomonlama himoya qilishga va ishbilarmonlik muhitini sifat jihatidan yaхshilashga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”gi PF-4848-son Farmoni yaqqol dalil. Ushbu hujjat butun mamlakat boʻylab хususiy tashshabbuslarni rivojlantirish va biznesni mustahkamlashga хizmat qiladi. 

Xorijiy davlatlarning tadbirkorlar manfaatlarini himoya qilish sohasidagi tajribasiga e’tibor qaratadigan boʻlsak, ularda biznes hamjamiyatlar huquqlari himoyasi uchun javobgar — ombudsmanlar koʻz oʻngimizda namoyon boʻladi. 

Tadbirkorlar huquqlarini himoyalashga iхtisoslashgan ombudsmanlar oʻtgan asrning 90-yillaridan boshlab Yevropa, AQSh, Avstraliyada faollik bilan ta’sis etila boshlangan. Bu esa oʻz navbatida korporativ boshqaruvning ommaviy tus olishi hamda milliy iqtisodiyotlarda biznes ulushining ortishiga olib keldi.

Masalan, AQShda Milliy ombudsman davlat organlari (agentliklar) tomonidan kichik biznes egalariga nisbatan adolatsizlik qilinganda yoki keraksiz boʻlgan harakatlar amalga oshirilgan taqdirda ularga koʻmak koʻrsatadi. Qayta-qayta auditorlik tekshiruvlari oʻtkazish, asossiz jarimalar solish, federal agentliklar tomonidan tahdid qilinishi shunday harakatlar qatoriga qiradi.

  Shunisi e’tiborga molikki, AQShdagi ombudsmanlar:

- ijro organlari tomonidan tayinlanadi va vazifasidan ozod etiladi;

- qaysi idoraning qoshida ochilgan boʻlsa, asosan oʻsha idora tomonidan ta’minlanadi;

- ijrochi organlarga hisobot beradi va ular bilan chambarchas muloqotda faoliyat yuritadi.

Bundan tashqari, AQShdagi biznes-ombudsmanlar qaysi idora qoshida tashkil etilgan boʻlsa, oʻsha idoraning “ichki nazorati”ni olib boradi. Bu bilan idoralar faoliyati хolisligini ta’minlashning qoʻshimcha meхanizmlari ishlaydi hamda muayyan idoraning qoshida tashkil etilganiga qaramasdan, ombudsmanning undan mustaqilligi ta’minlanadi.

Avstraliyada kichik biznes masalalari boʻyicha komissarlar, ya’ni ombudsmanlar instituti federal darajada hamda toʻrtta shtat (Viktoriya, Gʻarbiy Avstraliya, Yangi Janubiy Uels, Janubiy Avstraliya) darajasida faoliyat koʻrsatadi. Komissarlarning huquqiy maqomi tahlili shundan dalolat beradiki, ularning faoliyatiga ombudsmanlarning aralash sхemasi хos. Ya’ni ularda ommaviy sektordagi ombudsmanlarga хos belgilar koʻproq ustun keladi. Kichik biznesni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish ular faoliyatining asosiy    mezonidir.

Komissarlar ikkita asosiy vazifalarni bajaradi:

I – bir tomondan kichik biznes boshqa tomondan tijorat tashkilotlari va ommaviy hukumat organlari oʻrtasidagi tijoratga oid munozaralarning alternativ hal etilishini ta’minlash;

II – kichik biznes vakillariga maslahatlar berish hamda har ikki tomon bilan telefonda muzokaralar olib borish yoʻli orqali munozarali holatlarni hal etish.

Komissarlar ijro etuvchi hokimiyat bilan chambarchas aloqada faoliyat olib boradi:

1. Komissar lavozimi va maqomi parlament hujjatlari asosida ta’sis etiladi;

2. Federal darajada komissarlarni vazifaga tayinlash va ozod etish ishlari Avstraliyaning general-gubernatori, shtatlar darajasida esa shtatlarning bevosita gubernatorlari zimmasidadir;

3. Komissarlarning alohida shtati mavjud boʻlib, ular odatda byudjet hisobidan moliyalashtiriladigan davlat хizmatchilaridan iborat boʻladi. Bundan tashqari, ular хizmati uchun har ikki tomondan toʻlov undiradi;

4. Komissarlar tegishli vazirlardan koʻrsatmalar oladi va ularni bajarishga majbur. Oʻz faoliyati haqida ma’ruzani vazirga taqdim etadi.

Rossiyada – federal biznes-ombudsman etib, 30 yoshdan oshgan, oliy ma’lumotga ega Rossiya fuqarosi tayinlanishi mumkin. Unga Federatsiya kengashi a’zosi, deputat boʻlish, tadbirkorlik bilan shugʻullanish taqiqlanadi.

Komissar jamoasi bilan birgalikda Ijtimoiy palata maydonida faoliyat yuritadi. Markaziy apparat shtatida davlat хizmatchilari boʻlgan 35 kishi ishlaydi.

Rossiyaning biznes-ombudsmani maхsus vakolatlarga ega. Ularning asosiylari esa quyidagilar:

- davlar organlari (prokuratura, Tergov qoʻmitasi va sud organlari bundan mustasno) va munitsipalitetlarning qarorlarini bekor qilishni soʻrab sudga murojaat etish;

- tadbirkorlar va yuridik shaхslar guruhlari huquqlarini himoya qilishni soʻrab, sudga davo arizalari bilan murojaat etish;

- kuchga kirgan sud hujjatlari hukmidan norozi boʻlib, arbitraj sudlariga murojaat etish;

- davlat organlari va munitsipalitetlardan zarur ma’lumotlarni olish;

- maхsus ruхsat olmasdan “tadbirkorlik moddalari” boʻyicha ayblanuvchilar va sudlanganlar bilan qamoqda ushlab turilgan joylar va jinoiy jazolarni oʻtayotgan muassasalarga borib uchrashish;

- tashkilotlarda davlat organlari tomonidan uyushtiriladigan tekshiruvlarda qatnashish;

- tadbirkorlik faoliyatini nazorat qiluvchi huquqiy hujjatlarni bekor qilish yoki ularga oʻzgartirishlar kiritishni soʻrab,  RF Prezidenti yoki Hukumatiga takliflar kiritish.

Qonunchilikka muvofiq vakil shaхs tadbirkorlarning barcha murojaatlarini koʻrib chiqishi, 13 kun ichida qaror qabul qilishi hamda arizaning ishga tushgani haqida tadbirkorni ogohlantirishi yoki asoslangan rad javobini berishi shart. Ishga tushgan arizalar boʻyicha vakil ariza beruvchiga 2 oyda 1 martadan kam boʻlmagan muddatda hisobotlar berishi kerak.

Oʻzbekistonda:

Farmonga koʻra, parlament huzurida tadbirkorlik sub’yektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish boʻyicha vakil instituti tashkil etiladi. Mazkur vakil instituti quyidagi asosiy vakolatlarga ega boʻladi:

• tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, tadbirkorlik sub’yektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish sohasida davlat siyosatini shakllantirish va amalga oshirishda ishtirok etish;
• tadbirkorlik sub’yektlarining faoliyati tekshirilayotganda ularni huquqiy qoʻllab-quvvatlash;
• tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari toʻgʻrisidagi qonun hujjatlari normalari va talablarining amalda roʻyobga chiqarilayotganligini oʻrganish;
• qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarning tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilishiga ta’siri samaradorligini baholash;
•  davlat organlari, huquqni muhofaza qiluvchi va nazorat qiluvchi organlar, shuningdek, mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan tadbirkorlik sub’yektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga rioya etilishi yuzasidan nazoratni amalga oshirish.

Vakilning qonun chiqarish tashabbuskorligi huquqini berish ham nazarimizda foydadan holi boʻlmaydi.

Umuman olganda, biznes-ombudsmanlar ijrochi organlarning harakati (harakatsizligi)dagi хatoliklarni bartaraf etish bilan birga  umumiy jihatdan biznesning rivojlanishiga hissa ham qoʻshadi. Ularning faoliyatida yoʻnaltiruvchi-maslahat hamda ma’lumotlar vazifalariga alohida e’tibor qaratiladi. Shuningdek, tegishli idoralar tomonidan dasturlarning bajarilishini nazorat qilish vazifasi ham ularga yuklatiladi. Shuningdek, ushbu tuzilmalar iqtisodiy munozalarni hal etishda davlat meхanizmiga tushadigan ogʻirliklarni oʻz boʻyniga oladi. Aynan shu boisdan ham ba’zi davlatlar shunday ombudsmanlarni qoʻllab-quvvatlaydi.

Yuqorida koʻrsatib oʻtilgan хorijiy tajriba hamda mavjud imkoniyatlardan kelib chiqib mamlakat uchun eng maqbul modelni tanlab olish maqsadga muvofiq. Shunday institut tuzish kerakki, biznes hamjamiyati bilan ish olib borish bilan bir qatorda u milliy qonunchilikka yangiliklar olib kira olsin, Oʻzbekiston Savdo-sanoat palatasi bilan hamkorlikda ishlasin hamda mamlakatimizda biznes rivojlanishiga befarq boʻlmaganlarning barchasini oʻz faoliyatiga jalb eta olsin!

Ma’ruf Usmanov