Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi loyihasi Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tomonidan ishlab chiqilgan va muhokama uchun QHTBT portalida joylashtirilgan.
Loyihaning ishlab chiqilishi qator sabablar bilan izohlanadi:
birinchidan, amaldagi Mehnat kodeksi 1995 yilda ishlab chiqilgan va quyidagi kamchiliklarga ega:
- mehnat va jamoat munosabatlarini huquqiy tartibga solish doirasining aniq ta’rifi yoʻqligi;
- xodimlar va ish beruvchilar manfaatlari muvozanatini taminlamaydigan, ularning tashabbusiga toʻsqinlik qiladigan, bozor iqtisodiyoti talablarini inobatga olmaydigan qoidalar mavjudligi;
- juda koʻp malumotnomalar, koʻpincha manzilsiz havolalardan asossiz foydalanish;
- ishchilarning ayrim toifalari (uyda ishlovchilar, jismoniy shaxslarda mehnat faoliyati bilan shugʻullanadigan ishchilar, shuningdek хususiy tadbirkorlarda ishlaydigan ishchilar, kollegial ijro etuvchi organlari azolari, oʻrindoshlar, mavsumiy ishchilar, masofaviy ishchilar) mehnatini tartibga solish xususiyatlariga etarlicha e’tibor bermaslik;
- fuqarolik, oilaviy va boshqa bir qator huquq sohalarida qonunchilik hujjatlariga zid boʻlgan qoidalarning mavjudligi;
- mehnat qonunchiligiga rioya etilishi ustidan davlat va jamoat nazorati masalalariga, shu jumladan korrupsiyaga qarshi kurashish toʻgʻrisida qonun hujjatlari me’yorlarini hisobga olgan holda tegishli e’tiborning yetishmasligi;
- Mehnat kodeksining ayrim qoidalarining xalqaro huquq me’yorlariga, shu jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi tomonidan ratifikasiya qilingan bazi xalqaro shartnomalarga mos kelmasligi.
ikkinchidan, amaldagi Mehnat kodeksi 2017-2021 yillarda Harakatlar strategiyasini amalga oshirish doirasida, ayniqsa, tadbirkorlikni ragʻbatlantirish, ish bilan taminlashning zamonaviy shakllarini rivojlantirish, kasb-hunarga oʻqitish tizimlarini joriy etish, mehnat munosabatlarini tartibga solishning yangi vositalarini aks ettirmaydi, shuningdek mehnat munosabatlari sohasidagi zamonaviy AKTni joriy qilish koʻzda tutmaydi.
Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi ikki qismdan, 34 bobdan va 621 moddadan iborat (amaldagi MKda - 294 modda). Umumiy qism barcha mehnat qonunchiligi institutlari uchun muhim boʻlgan asosiy jihatlarni birlashtirgan.
MKning alohida qismi mehnat qonunchiligining ayrim institutlariga bagʻishlangan:
- individual mehnat munosabatlari;
- xodimlarni kasbiy tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish;
- ayrim toifadagi ishchilarning mehnatini tartibga solish xususiyatlari;
- ishchilarning mehnat huquqlarini himoya qilish;
- mehnat nizolarini koʻrib chiqish.
"Xususiy bandlik agentliklari toʻgʻrisida"gi va "Aholini ish bilan taminlash toʻgʻrisida"gi qonunlarning qabul qilinganligini hisobga olgan holda, MKga "bandlik" boʻlimi kiritilgan boʻlib, unda amaldagi qonunchilik me’yorlarini takrorlamasdan, asosiy e’tibor ish beruvchining huquq va majburiyatlari, bandlik sohasida asosiy kafolatlarga qaratiladi.
MKning alohida boʻlimi individual mehnat munosabatlariga bagʻishlangan: mehnat shartnomasi, ish vaqti, dam olish vaqti, ish haqi va mehnat me’yori, kafolat va kompensasiya toʻlovlari, mehnat intizomi, mehnat shartnomasi taraflarining moddiy javobgarligi, mehnatni muhofaza qilish.
Mehnat kodeksining yangi tahririda ijtimoiy va huquqiy himoyani kuchaytirishga muhtoj ishchilarning ayrim toifalari - ayollar va oilaviy majburiyatlarni bajarish bilan shugʻullanadigan shaxslar, 18 yoshga toʻlmagan ishchilar, nogironlar, oʻrindoshlik asosida ishlovchilar, yakka tartibdagi tadbirkorlar mehnatini tartibga solishning oʻziga xos xususiyatlari aks etgan.
Yangi tahrirdagi Mehnat kodeksi loyihasining asosiy yangiliklari quyidagilar sanaladi:
- XMTning Oʻzbekiston tomonidan ratifikasiya qilingan konvensiyalari asosida ular mehnat munosabatlarini huquqiy tartibga solishning asosiy tamoyillari aniqlashtirilgan;
- lokal normativ hujjatlarning qonunlar bilan oʻzaro bogʻliqligini oʻrnatilgan;
- ham ishchi, ham ish beruvchi mehnat huquqi sub’yekti sifatida belgilangan;
- xodimning asosiy huquqlari va majburiyatlari kengaytirilgan, masalan: qonunda nazarda tutilgan tartibda va shartlarda mehnat shartnomasini tuzish va mehnat me’yorlariga rioya qilish, odamlarning hayoti va sogʻligʻiga zudlik bilan tahdid soladigan har qanday holat toʻgʻrisida bevosita rahbaringizni darhol xabardor qilish;
- ish beruvchining huquqlari va majburiyatlari kengaytirildi, masalan: vijdonan ishlagani uchun xodimni mukofotlash, ishchidan ish vazifalarini bajarishini talab qilish, ish beruvchining mulkiga hurmat va boshqalar, mehnat qonunchiligiga, jamoaviy bitimlar va korxonaning boshqa mahalliy hujjatlar xodimga mehnat shartnomasida nazarda tutilgan ish bilan taminlash va boshqalar;
- Mehnat munosabatlarining paydo boʻlishi uchun asoslarni kengaytirish (tanlov orqali oʻtish va lavozimga saylash, vakolatli davlat organi tomonidan xodimni ishga yuborish, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi boʻlmagan shaxsni yollashda ishlash huquqini belgilash);
- oilaviy majburiyatlar bilan bogʻliq mehnat munosabatlarini tartibga solishda "gender betarafligi" tamoyilidan foydalanilgan;
- ijtimoiy sheriklik tushunchasi mehnat sohasiga kiritilgan, uning xususiyatlari, tamoyillari, mehnat sohasida ijtimoiy sheriklik boʻyicha komissiyalar tuzish tartibi belgilangan;
- хodimlar bilan muddatsiz mehnat shartnomasi tuzishga, shuningdek muddatli mehnat shartnomasi tuzilishi mumkin boʻlgan maksimal muddatni 5 yildan 3 yilgacha kamaytirish huquqiga ruxsat beriladi;
- ish bilan taminlash jarayonlarini raqamlashtirish, elektron mehnat daftarchalarini yuritish, mehnat shartnomalarini tuzish va yagona malumot bazasida roʻyxatdan oʻtkazish mexanizmlarini joriy etish;
- хodimning ish stajiga ushbu tashkilotdagi ish stajiga qarab ishdan boʻshatish toʻlovlarini tabaqalashtirish joriy etilmoqda;
- хodimlarning shaxsiy malumotlarini himoya qilish mexanizmi joriy etilmoqda;
- ish vaqti turlari kengaytirildi: smenali ish, moslashuvchan ish vaqti, ish kunini qismlarga boʻlish, ish safari paytidagi ish vaqtlari va boshqalar;
- tartibni belgilashga ruхsat berilmoqda, unga koʻra agar bayram kuni dam olish kuniga toʻgʻri kelsa, dam olish kuni bayram kunidan keyingi kunga oʻtkaziladi;
- koronavirus pandemiyasini inobatga olgan holda xodimga qisman, lekin 1 MHEKMdan kam boʻlmagan ish haqi toʻlash, shuningdek, ish haqi toʻlanmagan tatilni 6 oygacha uzaytirish joriy etilmoqda;
- хodimning hayoti yoki sogʻligʻiga tahdid soladigan ishni bajarishdan bosh tortish tartibi joriy etilmoqda.
Loyiha oʻzgartirilishi, unga qoʻshimchalar kiritilishi yoki rad etilishi mumkin.
Lola Abduazimova.
